Ze is nog nooit zó gelukkig geweest en dat kan niet kloppen (2024)

De vrouw van, de vrouw van, hoor ik mezelf sputteren, heeft ze soms geen eigen naam? Maar de titel klopt ook nog. In de grond is deze beroemde korte roman De vrouw van Martin Guerre van dichter en schrijver Janet Lewis (1899-1998) een patriarchale idylle die verstoord dreigt te raken. Cossee kwam onlangs met een heruitgave van deze vertelling uit 1941, die nog beroemder werd door de Amerikaanse verfilming Sommersby (1993) met Jodie Foster en Richard Gere. Lewis gebruikt deze historische achtergrond voor onder meer het stellen van de vraag: heeft waarheid meer gewicht dan liefde?

Het verhaal van Bertrande de Rols, dat gebaseerd is op ware gebeurtenissen, grijpt plaats in het Zuid-Frankrijk van 1539. Vaardig tekent Lewis de orde van het universum van oeroude en welgestelde boerengeslachten op. Een zintuiglijke plattelandslyriek is leidend. De natuur en de mensen leven in evenwicht, en dat evenwicht leunt sterk op de bescherming van de cap d’hostal, het hoofd van de familie – ‘en zodoende heerste er overal in de wereld orde en regelmaat’.

Verwonderde kinderlijkheid

Er worden, om dit evenwicht te hervinden of te bewaren, huwelijken gesloten tussen families die de banden willen aanhalen of de strijdbijl willen begraven. Zo vindt er een huwelijk plaats tussen de jonge tieners Bertrande de Rols en Martin Guerre. Lewis vangt de verwonderde kinderlijkheid van Bertrande en haar opzienbarende vertrouwen en overgave aan de loop van de gebeurtenissen. De kinderen worden ouder en hun huwelijk krijgt vorm. Bertrande leert alles over de boerderij van de Guerre’s en leeft onder de bescherming van de vader van Martin, een onbuigzame man. ‘Zijn geweldige verantwoordelijkheid bracht een geweldige trots met zich mee.’

Martin zelf is gefrustreerd over zijn rol. Lewis beschrijft fijnzinnig hoe de twee jonge kinderen loyaliteit voor elkaar gaan voelen. Als Martin ongehoorzaam is geweest en zijn straf wil ontlopen door twee weken weg te blijven steunt Bertrande hem. Hij verdwijnt en keert pas na acht jaar weer terug. Als hij terugkeert is dit een feestelijk herstel van de orde – zijn vader is inmiddels overleden. Martin is zachtmoedig en ruimdenkend. Misschien te zachtmoedig, want Bertrande denkt te weten dat de man die ze in haar armen heeft gesloten en van wie ze – weer – zwanger is, niet Martin Guerre is. Dit stort de familieorde in het ongeluk.

Ze is nog nooit zó gelukkig geweest en dat kan niet kloppen. Bertrande gaat gebukt onder deze ‘inktzwarte zonde’. Iedereen smeekt haar vertrouwen te hebben. En om diezelfde zwangerschap wordt ze voor gek verklaard. ‘Je bent de kluts kwijt, Madame. Zoiets kan gebeuren met een zwangere vrouw.’ Bertrande vraagt haar oude dienstbode wat zij zou willen dat ze doet. De dienstbode antwoordt dat ze zou willen ‘dat u zich nog liet misleiden, Madame. Toen u dat deed waren we allemaal gelukkig.’

De heldin houdt meer van de waarheid dan van de liefde. En ze heeft de moed alleen te staan met wat ze weet. Het komt tot een rechtszaak. De natuur beweegt mee: ‘[...] er was beurtelings sprake van mist, regen en zonneschijn, in een verwarrende wisselvalligheid.’ Ter verdediging brengt haar man onder meer in: ‘In Bretagne [...] hoorde ik een merkwaardig verhaal over een man die ook een wolf was, en misschien zijn er tijden geweest waarin de ziel van de ene man in het lichaam van een ander huisde? Tegelijk is alom bekend dat mannen die geweldige zondaars zijn geweest in heiligen kunnen veranderen. Wat zou er van ons allen terechtkomen als we niet in staat waren het kwaad af te zweren?’

Het is iets moois om in te geloven maar Bertrande gelóóft niet, ze wéét. Helaas krijgen we geen informatie over de periode na de ontknoping. Want hoe leef je door met dat wat je weet?

Liefde en huwelijk

Toch nog even over die patriarchale orde. Natuurlijk, in oudere literatuur treffen we voortdurend wereldbeelden aan die niet langer stroken met het voortschrijdend inzicht van de geschiedenis – denk aan de misogynie en het racisme in On the Road van Jack Kerouac. Sinds het essay ‘The End of the Novel of Love’ van Vivian Gornick is daar nog iets bijgekomen; iets dat invloed heeft op de hedendaagse lezer van Lewis’ roman. In het essay betoogt Gornick dat door veranderde sociale waarden in de jaren zestig en zeventig, liefde en het huwelijk voor romanschrijvers nogal aan dramatisch vermogen verloren. ‘The idea of love as a means of illumination – in literature as in life – now comes as something of an anticlimax,’ schrijft ze. Dit gegeven trekt de bodem weg onder de laatste woorden van de roman. Lewis schrijft daar over haar heldin: ‘Maar als de ziel is uitgeput door haat en liefde tezamen, houdt het lichaam zelden stand.’ Sterven aan een huwelijk dat misloopt? Nee, dat gaat er in het Westen van vandaag niet meer in.