De titel van het boek De vrouw van Martin Guerre lijkt te suggereren dat de identiteit van de betreffende vrouw er weinig toe doet; haar naam wordt immers niet genoemd. Maar niets is minder waar. Bertrande de Rols krijgt zeer zeker een stem in dit boek uit 1941, dat werd geschreven door de Amerikaanse schrijver en dichter Janet Lewis (1899-1998) en dat werd vertaald door Paul van der Lecq. De vrouw van Martin Guerre is de eerste in een serie van drie novelles waarin Lewis waargebeurde en beruchte rechtszaken beschrijft. De serie wordt gezien als haar meesterwerk binnen een indrukwekkend oeuvre. Het boek werd vanwege de tot de verbeelding sprekende feiten al twee keer verfilmd.
In 1539 werden in het Franse dorp Artigues twee elfjarige kinderen met elkaar in de echt verbonden. Tot de dag van het huwelijk had Bertrande de Rols nog nooit een woord gewisseld met Martin Guerre, maar het verbond tussen de beide huizen werd al lange tijd overwogen en als vrijwel onvermijdelijk gezien, zoveel voordeel viel er voor beide families aan te behalen. Na de huwelijksnacht waarin de kinderen roerloos in bed liggen zonder naar elkaar te kijken gaat Bertrande nog een paar jaar terug naar haar ouderlijk huis om op haar veertiende, na de dood van haar moeder, te gaan wonen in het huis van de familie Guerre. Aanvankelijk wordt ze door Martin met rust gelaten en daar is ze dankbaar voor. Wanneer Martin een paar jaar later succesvol op berenjacht is geweest merkt ze dat ze een genegenheid voor hem opvat die zich geleidelijk verdiept tot ‘een gloeiende hartstocht’. Ze baart haar eerste zoon op haar twintigste. Het echtpaar bevindt zich in een bijzondere positie: zolang de vader van Martin leeft, blijft Martin voor de wet een kind en wordt hij door zijn vader ook dienovereenkomstig behandeld.Op een dag pakt hij, wetende dat zijn vader hem dat zeker zou weigeren indien hij het zou vragen, tarwezaad uit de graanschuur van zijn vader om zijn eigen veld mee in te zaaien. Hij bespreekt met Bertrande dat hij veiligheidshalve (zijn vader heeft nogal losse handjes) ‘een tijdje op reis gaat’. Volgens Martin moeten acht dagen voldoende zijn. Zijn afwezigheid duurt uiteindelijk acht jaar.
Inktzwarte zonde
In de tussentijd overlijden zowel de moeder als de vader van Martin en wordt Bertrande, die na zoveel tijd niet meer durft te hopen op de terugkeer van haar echtgenoot, hoofd van het huishouden Guerre. Op een dag loopt de oom van Martin tot zijn grote vreugde toch zijn verloren gewaande neef tegen het lijf en doet een man met ‘een steviger postuur, volgroeid en met brede schouders’ zijn intrede bij de familie Guerre. Bertrande en haar zoon moeten eraan wennen dat hun echtgenoot en vader weer is teruggekeerd, alhoewel Bertrande aangenaam verrast is dat haar echtgenoot minder arrogant en kortaf is dan vroeger. Ze raakt opnieuw zwanger en wordt dan beslopen door ‘een vreemde ongerustheid, een angst zo gruwelijk en ongewoon dat ze die zelfs in het diepst van haar hart niet voor zichzelf durfde te erkennen. Stel nu eens dat Martin, die vreemdeling met zijn ruwe baard, niet de echte Martin was, de man die ze vaarwel had gekust op die dag rond het middaguur, aan de rand van het zojuist aangeplante veld? In zo’n geval zou ze een inktzwarte zonde hebben begaan, want haar intuïtie had haar daar toch zeker voor gewaarschuwd?’
Hoffelijk
Bertrande, die zich al vanaf haar elfde zonder weerwoord schikt in alles wat er voor haar beslist wordt, besluit zich niet neer te leggen bij de nieuwe situatie, ook al blijkt haar echtgenoot na acht jaar over een aantal kwaliteiten te beschikken waar ze op zich niet ontevreden over is. Hij is welbespraakter, vriendelijk en hoffelijk en reageert verbaasd en teder wanneer ze hem confronteert met haar verdenkingen dat hij een bedrieger is die zich voor haar echtgenoot uitgeeft. Hij doet niet eens moeite om haar beschuldigingen te weerleggen. Van een afstandje gezien zou je bijna kunnen vinden dat Bertrande er qua echtgenoot op vooruit gegaan is, maar Bertrande is ongevoelig voor de nieuwe kwaliteiten van haar echtgenoot; de waarheid is voor haar zwaarwegender. Ondertussen begrijpen de zussen van Bertrande en de pastoor niets van haar twijfels. Ze veronderstellen dat ze door de zwangerschap labiel is. Bertrande weet echter ook de oom van Martin aan het twijfelen te brengen over de identiteit van zijn neef en uiteindelijk komt het dan toch tot een rechtszaak, die er in de zestiende eeuw uiteraard anders aan toe gaat dan nu het geval zou zijn: er wordt hoofdzakelijk een beroep gedaan op getuigenverklaringen.
Krankzinnig
De vrouw van Martin Guerre is een vertelling die enerzijds heel pastoraal en idyllisch is: ‘Het veld liep schuin af, tot aan het roodbruine kreupelhout. Boven hen hoorden ze het murmelende beekje dat in de zomer tot een krachtige stroom aanzwol, maar nu weer was verschrompeld: het water kabbelde voort aan de voet van de kastanjebomen, omcirkelde het veld, liep onder hen door het struikgewas en vervolgde zijn weg door de smaller wordende vallei.’ Anderzijds is het een verhaal over het volwassen worden van een meisje dat zich wanneer ze jong is schikt naar wat er van haar verlangd wordt, maar dat zich naarmate ze ouder wordt realiseert dat zij in deze twijfelachtige omstandigheden ook iets mag vinden van het leven dat haar opgedrongen wordt. Lewis heeft duidelijk sympathie voor haar personage en beschrijft gedetailleerd wat er in haar omgaat, waarbij er genoeg ruimte blijft voor zowel de optie dat Bertrande het bij het rechte eind heeft als de optie dat ze zich vergist. De verwanten van Martin beschouwen haar inmiddels als krankzinnig en het vereist moed en doorzettingsvermogen van de jonge vrouw om zich niet neer te leggen bij wat er door hen en de pastoor van haar verwacht wordt, ook omdat ze zelf ook regelmatig aan haar eigen waarnemingen twijfelt. Tijdens een logeerpartij bij haar tante is ze bijvoorbeeld een keer zo verward, dat ze meent dat de zon in het westen opkomt.
IJzersterk
De vrouw van Martin Guerre is een mooi en lichtvoetig geschreven verhaal. Niet Martin maar Bertrande heeft de hoofdrol gekregen in deze geschiedenis die daarom ook vanuit haar perspectief verteld wordt. Lewis springt met grote stappen door de tijd tot het moment dat de rechtszaken beginnen en bereikt in combinatie met de idyllische beschrijvingen van het landschap een bijna sprookjesachtig effect. IJzersterk is de alomtegenwoordige twijfel die de lezer in zijn greep houdt. De argumenten van beide partijen zijn zo plausibel dat zowel de waarheid van Bertrande als die van haar tegenpartij mogelijk kunnen zijn. Het boek blijft daarom tot de ontknoping spannend.
