Een cold case is een onopgelost ernstig misdrijf. In de romanHet proces van Sören Qvist,van Janet Lewis uit 1947, wordt een moord gepleegd die weliswaar op het moment zelf ontraadseld lijkt, maar waarvan de oplossing achteraf op foutieve conclusies blijkt te berusten. Al tijdens het proces werd er sterk getwijfeld aan de juistheid van de veroordeling, maar indirect bewijs gaf de doorslag. Het betreft hier een cold case met terugwerkende kracht dus. En een waargebeurd verhaal, ingrediënten die lezers kennelijk blijven boeien, gezien het feit dat dit boek alsnog in het Nederlands is uitgegeven.
De in veler ogen ten onrechte (en niet alleen in Nederland) onbekende Amerikaanse schrijfster Janet Lewis heeft op twee jaar na de hele twintigste eeuw meegemaakt. Ze schreef naast poëzie en korte verhalen ook novellen. Op aanraden van haar eveneens schrijvende echtgenoot zocht ze voor haar schrijverschap inspiratie in een negentiende-eeuws wetboek genaamd Famous Cases of Circ*mstantial Evidence van Samuel M. Phillips. Op basis van enkele waargebeurde ‘cases’ uit dat boek schreef ze drie novellen, waarin ze vooral het falen van gerechtigheid door overmatig vertrouwen op indirect of vermoedelijk bewijs (presumptive proof) aan de kaak stelde. Het proces van Sören Qvist, volgend op De vrouw van Martin Guerre zijn inmiddels in een mooie vertaling van Paul van der Lecq verschenen. De derde novelle, The Ghost of Monsieur Scarron, zal ongetwijfeld volgen.
Openbarezittingvan de rechtbank
De setting is de eerste helft van de zeventiende eeuw, Jutland, Denemarken. De middeleeuwen lijken nog niet voorbij, een verlichtere vorm van geloof heeft heidense gebruiken niet helemaal verdrongen: heksen bestaan misschien nog en zijn in samenspraak met de duivel ‘gek op het kwaad dat ze aanrichten’, ze kunnen buiten de deur gehouden worden door rozemarijn of wijnruit en onheil kan verjaagd worden door een lijsterbes geplukt op de avond voor Hemelvaartsdag.
Lewis heeft veel aandacht voor sfeertekeningen; kleding, natuur en eten worden in kleuren en geuren, vaak poëtisch weergegeven: ‘(…) wel verschenen er witte sterren aan de zachtblauwe hemel. Toen het blauw zich verdiepte tot paars en het paars begon te vervagen, maar lichtgevend werd en transparant, vormden die sterren clusters en zwermen die tintelden als rijp. Uit de vijver verrees een nevel en op de bladeren en het gras verzamelde zich de dauw.’ Haargedetailleerde beschrijvingen maken dat je als lezer weliswaar scherp mee kan kijken, maar tegelijkertijd toeschouwer blijft. Ze lijkt geen beroep te willen doen op ons inlevingsvermogen. Op geen enkel moment heb je de neiging je te identificeren met één van de hoofdpersonages. Je bent getuige van een zaak en ziet hoe het net zich geleidelijk en onvermijdelijk om de aangeklaagde sluit.
Innerlijk duel tussen God en de duivel
In een vredige Jutlandse parochie in 1625 ontspint zich een vreemde strijd tussen twee mannen die elkaars tegenpolen blijken te zijn. De alom gewaardeerde, rechtschapen, wijze dominee Sören Qvist botst met een ‘onbenul’, de kwaadaardige, luie en brutale knecht Niels. In theorie is een duel tussen deze twee onbestaanbaar. Toch slaat de vlam in de pan omdat de dominee één zwakke plek heeft: hij heeft last van woede-uitbarstingen met fysiek geweld die weliswaar niet zonder aanleiding ontstaan, maar die hij niet kan beheersen. Zijn aversie tegenover Niels interpreteert hij als een beproeving van God, waardoor hij zijn razernij moet leren meesteren.
Evenals de naasten van de dominee ziet ook de lezer dat de taak die Sören Qvist zichzelf opgelegd heeft niet haalbaar is. Hij zit als bij een spannende film op het puntje van z’n stoel, hoopt dat de dominee zijn dwaling inziet en een letterlijk verstandige beslissing neemt, dat wil zeggen de knecht ontslaat. Maar al ziet de dominee in dat zijn knecht Niels ‘de zuivere belichaming…van al het kwaad op aarde’ is, hij blijft vol schuldgevoel van zichzelf eisen dat hij deze duivelse verzoeking aan moet kunnen om Gods genade waardig te zijn.
Loyaliteitsconflict en morele dilemma’s
Alle indirecte bewijzen wie de kwelgeest Niels vermoord blijkt te hebben, wijst in de richting van Sören Qvist. De dominee, aanvankelijk overtuigd van zijn onschuld, geeft zich tenslotte over. Niet zo zeer de erkenning van zijn schuld voor de moord doet hem bekennen, maar veeleer de erkenning van zijn morele tekortkomingen om zichzelf te beheersen: ‘Men noeme hem ook wel de tegenspeler. Hij is op mijn pad gekomen, heeft een valstrik gespannen en prompt ben ik daarin verstrikt geraakt.’Het besef van machteloosheid om het eigen lot te controleren brengt de predikant tot acceptatie van zijn veroordeling en dus tot berusting. Dat lukt zijn naasten, die blijven leven, minder goed. Zijn dochter Anna en haar verloofde, tevens rechter in de zaak Sören Qvist, zijn slachtoffers van een hopeloos loyaliteitsconflict en worden in de val meegetrokken.
Wanneer twintig jaar later direct bewijs van de valstrik waarin de dominee gelokt is opduikt, is dit de ultieme, wrange illustratie van het bestaan van morele dilemma’s zonder verlossing.Wat op het eerste gezicht een niet al te ingewikkeld, spannend verhaal in een historische context met wat magische ingrediënten lijkt te zijn, ontpopt zich als een hersenkraker waarmee je als lezer kunt blijven stoeien. Of de schrijfster dat bewust nagestreefd heeft of niet, vragen als ‘wat is rechtvaardigheid?’, ‘welke rol speelt het lot in een mensenleven?’, ‘wat is goed en wat kwaad?’ zijn onontkoombaar gesteld.
