‘De vrouw van Martin Guerre’ door Janet Lewis (2024)

De vrouw van Martin Guerre heet Bertrande de Rols en is 11 jaar als ze in 1539 aan hem uitgehuwelijkt wordt om het einde van een langdurige vete tussen beide families te bezegelen. Op 14-jarige leeftijd neemt ze daadwerkelijk haar intrek in het huis van haar man en zijn familie en leert daar haar taken van toekomstige vrouw des huizes. De familie woont in een afgelegen dorp, Artigues, in de Languedoc, en wordt gekenmerkt door feodale verhoudingen. De vader van Martin is de absolute patriarch aan wie iedereen verantwoording moet afleggen. Martin is een ongeduldige en soms dwarse jongeman en heeft daar moeite mee. Nadat hij iets gedaan heeft zonder er vooraf toestemming voor te vragen, gaat hij ervandoor. Voor acht dagen, om de storm te laten zakken, zegt hij tegen Bertrande, maar hij komt niet terug. Pas na acht jaar meldt Martin zich weer, rustiger en vriendelijker dan voorheen. Iedereen is blij, ook Bertrande, en ze krijgen samen een tweede kind. Toch vraagt Bertrande zich geregeld af of deze man echt Martin is, omdat hij zo anders is dan vroeger. Leeft ze nu in zonde met een vreemde man? Haar twijfels worden door iedereen weggewuifd, maar ze blijven knagen en brengen haar in twijfel. Moet ze afstand nemen van een aardige man die zich onterecht voordoet als haar echtgenoot en hem beschuldigen van fraude, terwijl haar echte man mogelijk gesneuveld is? Nadat een soldaat bij een ontmoeting met Martin stellig zegt dat die niet de echte Martin is, besluit Bertrande haar twijfels om te zetten in een formele beschuldiging van fraude. Bijna iedereen verklaart haar voor gek. Bij het proces komen veel getuigen opdraven. Sommige zeggen dat hij echt Martin Guerre is, andere zeggen dat hij Arnaud du Tilh is, een notoire bedrieger, en ongeveer de helft durft geen uitspraak te doen omdat de twee zoveel op elkaar lijken. Het hof oordeelt op grond van de meerderheid van de getuigenverklaringen dat het om een fraudeur gaat en veroordeelt hem tot de doodstraf. Dat was nou ook weer niet de bedoeling van Bertrande, want hij is altijd vriendelijk en liefdevol voor haar geweest. Ze voelt zich bezwaard. Het hoger beroep verloopt op dezelfde manier, maar helemaal aan het eind van het proces komt de echte Martin binnen, nog even onbehouwen als vroeger. Hij verwijt Bertrande dat ze het aangelegd heeft met een bedrieger en dus overspel heeft gepleegd. De uitslag is nu duidelijk en de fraudeur wordt definitief ter dood veroordeeld. Bertrande houdt niets over: de ene man wordt ter dood gebracht en de ander wil niets meer met haar te maken hebben vanwege haar ‘overspel’.

De vrouw van Martin Guerre is een toegankelijk en intrigerend boek over een waargebeurd verhaal. Een dergelijke identiteitsfraude is in onze tijd niet meer denkbaar door de mogelijkheden van DNA-onderzoek, maar in de 16e eeuw kon men alleen op getuigenverklaringen afgaan. Er is dus uitsluitend indirect bewijsmateriaal (circ*mstantial evidence). Over de risico’s daarvan schreef Janet Lewis (1899-1998) nog twee andere boeken, eveneens gebaseerd op historische processen. Daarnaast schreef ze in haar lange carrière veel andere novellen, korte verhalen en poëzie.

Het verhaal van De vrouw van Martin Guerre is twee keer verfilmd: als Le Retour de Martin Guerre in 1982, met Gérard Depardieu in de hoofdrol, en als Sommersby in 1993. In de Franse film twijfelt niet Bertrande, maar Martins oom aan de identiteit van de teruggekomen man. Sommersby heeft hetzelfde thema, maar is gesitueerd in het zuiden van de Verenigde Staten kort na de burgeroorlog (1861-1865), met Jodie Foster en Richard Gere. Volgens de beschrijving op Wikipedia komt ook in deze film de achterdocht eerst van anderen en later pas van de hoofdrolspeelster. Deze nadruk op de mannen in het verhaal, wat ook gesignaleerd wordt door Graa Boomsma in De Groene Amsterdammer (30 september 2020), is niet in overeenstemming met de insteek van de schrijfster, want zij heeft het hele boek vanuit het perspectief van Bertrande geschreven. Daardoor word je als lezer ook meegenomen in Bertrandes twijfel en leef je mee met haar dilemma. Ik raad het boek van harte aan.